Οικογενειακή υπόθεση η ανάπτυξη.

«Οικογενειακά!» τι όμορφη και χαρωπή λέξη. Ξεστομίζεται με ευκολία κι από συνήθεια ή συγκαταβατικότητα ως απάντηση σε ερωτήσεις συνήθως εορταστικών ημερών, όπως: «Πώς τα περάσατε;», «Πού βρεθήκατε;», όμως αν το καλοσκεφτείς είναι και σημαντική και πολύτιμη. Σε καιρούς που παραδόσεις και σχέσεις βρίσκονται σε κρίση και ξεφτίζουν από της αδιαφορίας και της συνήθειας την ορμητικότητα, η οικογένεια –το σόι επί το λαϊκότερο– είναι σημαντικό να μπορούν να διατηρούν συνεκτικότητα και ζωντάνια.

Δεν έχω πρόθεση ούτε να ηθικολογήσω, ούτε να προτρέψω, είμαι βέβαιος, ότι καθένας, ανάλογα με τις ανάγκες του και τις συνθήκες ζωής που έχει διαμορφώσει, αντιλαμβάνεται. Εξάλλου, εφόσον υπάρχει η δυνατότητα, είναι θέμα επιλογής και προτίμησης, πώς θα περάσει ο οποιοσδήποτε τις μέρες –τις πολύτιμες μέρες– της ανάπαυλας και της ξεκούρασης. Ίσως, μετά την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης και την περιοριστική οικονομική πολιτική, συνήθειες και προτιμήσεις που είχαν κυριαρχήσει τελευταία, όπως ταξίδια στο εσωτερικό κι εξωτερικό κι επιδρομές σε χιονοδρομικά κέντρα, να έχουν αναθεωρηθεί κι η οικογένεια υπό την ευρεία έννοια, ν’ απέκτησε και πάλι κάποιες από τις πατροπαράδοτες λειτουργίες της.

Εκεί μέσα, λοιπόν, στην οικογενειακή ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε από γονείς, παππούδες, αδέρφια, γυναικόπαιδα και λοιπούς συγγενείς, ανάμεσα σε φαγητά και λιχουδιές, σε ευχές και δώρα, σε συζητήσεις και συμπεριφορές, αν κοντοστεκόταν κάποιος πιο προσεχτικά, μπορούσε εύκολα να διαπιστώσει, ότι, έστω αδιόρατα ή ανεπαίσθητα, όλοι έχουμε αλλάξει, τουλάχιστον ως προς τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Δεν είναι μόνο η άλλη μια χρονιά που πέρασε, δεν είναι μόνο ότι το 2013 μας στρίμωξε οικονομικά ακόμα περισσότερο. Είναι ότι λίγο-πολύ συναισθανόμαστε, πως τα πράγματα πρέπει ν’ αλλάξουν. Από τις συζητήσεις, από τις διαθέσεις, από τις προσδοκίες που εκδηλώθηκαν και εξωτερικεύτηκαν, παρά την απαισιοδοξία και τον προβληματισμό, παρά την απογοήτευση και την αγωνία, κοινός παρανομαστής και κοινός τόπος κατάληξης, ήταν ότι είναι αναγκαίο να οδηγηθούμε ως κράτος και κοινωνία σε μιαν άλλου τύπου οργάνωση, λειτουργία και συμπεριφορά.

Συγγενείς και φίλοι, που έτυχε να βρεθούμε οικογενειακά αυτές τις μέρες, ήταν φανερό ότι είχαμε ξεπεράσει, άλλος λίγο, άλλος πολύ, περιχαρακώσεις κι αγκυλώσεις που μας κρατούσαν άλλες φορές σε απόσταση ή αποτελούσαν σημεία κι αφορμές για προστριβές κι αντιπαραθέσεις. Υπήρχε μεγαλύτερη ανεκτικότητα και περισσότερη διάθεση για ουσιαστική συζήτηση σχετικά με θέματα ουσίας, όπως –κρίνω ότι είναι– αυτά της καθημερινότητας. Μέσα από την κόπωση και την εξουθένωση της οικονομικής, αλλά και κοινωνικής, κρίσης, ήταν ευδιάκριτη η ανάγκη να ανιχνευτούν έστω τα σημάδια εκείνα, που θα προσφέρουν ερείσματα ελπίδας και βάση αισιοδοξίας. Το σπουδαιότερο, όμως, ότι καθένας αισθανόταν και προσδιοριζόταν απέναντι σ’ αυτή την αναζήτηση με διάθεση και θετικό πνεύμα. Ανεξάρτητα από επίπεδο ζωής που βρισκόταν, ανεξάρτητα από υποχρεώσεις και ανάγκες, αναλογικά και στο μέτρο του δυνατού, ήταν διαμορφωμένη μια έντονη αίσθηση καθήκοντος, ευθύνης και διάθεσης συμβολής σε μια προσπάθεια υπέρβασης.

Δεν θέλω να ερμηνεύσω και να γενικεύσω με την υποκειμενική μου κρίση αυτές τις διαπιστώσεις. Εξάλλου, η ευωχία και το κέφι που από ένα σημείο και μετά δημιουργούν αυτού του είδους οι συναθροίσεις, αμβλύνουν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της όποιας άποψης, σκέψης ή ιδέας διατυπώνεται. Αν και δεν πρέπει να παραβλέπεται, ότι σε άλλες περιπτώσεις, αυτές ακριβώς οι συνθήκες, που δημιουργούνται μεταξύ τυρού και αχλαδίου, έχουν οδηγήσει σε όχι ευκαταφρόνητες διενέξεις και «διακομματικές» αντιπαραθέσεις.

Η συγκαταβατικότητα κι η ανοχή που, κατά τη γνώμη μου, χαρακτηρίζει την κοινωνική συμπεριφορά απέναντι στις εξελίξεις, έχει να κάνει με την ανάγκη να διατηρηθούν συνθήκες σταθερότητας και βιωσιμότητας της κοινωνικής συνοχής. Η μέση οικογένεια, παρά –θα το επαναλάβω μια ακόμα φορά– την ασφυκτική συμπίεση του οικογενειακού προϋπολογισμού, αναζητά και βρίσκει τρόπους να διατηρεί, έστω στοιχειωδώς και δύσκολα, τις λειτουργίες της εκείνες, που είναι απαραίτητες και βασικές για την αξιοπρεπή διαβίωσή της. Η προσαρμογή στα εκ των πραγμάτων νέα δεδομένα, η βίαιη κι επώδυνη αυτή διαδικασία –εφόσον σε πολλές περιπτώσεις, ούτε αυτονόητη ήταν, ούτε ευθύγραμμη– είναι αξιοσημείωτη κι αξιέπαινη.

Αυτή η οικογένεια ως πυρήνας της οικονομικής δραστηριότητας κι ανάπτυξης πρέπει να προστατευθεί και να στηριχτεί. Όχι κατ’ ανάγκη με άμεσα οικονομικά τρόπο, με επιδόματα και παροχές, αλλά με απτή ανακούφισή της κι απαλλαγή της από συνθήκες, βάρη και καταστάσεις που την εξουθενώνουν, την καταπιέζουν, την αλλοτριώνουν, την περιθωριοποιούν –με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε πολιτική συμπεριφορά. Η εργασία, η εκπαίδευση, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η ασφάλιση, η πρόνοια. Σ’ αυτά τα βασικά και καθημερινά που εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης. Που επιτρέπουν να αντέχονται οι αυξημένες υποχρεώσεις έναντι του κράτους, να συντηρηθεί κάποιο παιδί που σπουδάζει σε άλλη πόλη, να πάει το νήπιο σε κάποιο σταθμό φύλαξης, να αντιμετωπιστεί κάποια αιφνίδια ασθένεια, να εξασφαλίζονται κάποιες ανάπαυλες ξεκούρασης και το στρώσιμο ενός οικογενειακού γιορτινού τραπεζιού.

Πολλά δεν μπορούν να γίνουν άμεσα, αλλά αρκετά ήδη θα έπρεπε να έχουν γίνει. Το βέβαιο είναι, ότι όλα μπορούν να πραγματοποιηθούν σε βάθος χρόνου εύλογου και προσδιορισμένου. Προϋπόθεση γι΄αυτό είναι το κράτος να περιοριστεί στο στρατηγικό του ρόλο, που δεν είναι άλλος από την μέσω της προστασίας του δημοσίου συμφέροντος ανάπτυξη κι ευημερία του κοινωνικού συνόλου κι όχι αποκλειστικά και κατά περίπτωση κάποιων ισχυρών ομάδων και συμφερόντων. Προϋπόθεση γι΄αυτό είναι το κράτος ν’ ανασυνταχθεί και να προσαρμόσει τις δομές και τις λειτουργίες του με κατεύθυνση την αξιοποίηση των πόρων και μέσων του σε όφελος του συνόλου της κοινωνίας κι όχι προτάσσοντας την ιδιοτέλια για την με κάθε τρόπο αναπαραγωγή και διατήρηση στην εξουσία διαρκώς των ίδιων πολιτικών σχηματισμών και ελίτ.

Έχει χαθεί πολύτιμος χρόνος, αλλά ακόμα –έστω και οριακά ή καθυστερημένα– υπάρχει χρόνος για να τεθούν οι βάσεις αυτών των προαπαιτούμενων. Οι αλλαγές κι οι μεταρρυθμίσεις στην παιδεία, την υγεία, την κοινωνική πρόνοια, εδώ και τώρα μπορούν και πρέπει να δρομολογηθούν. Τώρα που έχουν πια ξεθωριάσει και ξεχειλώσει οι πολυάριθμες «κόκκινες γραμμές» της τελευταίας τριετίας. Τώρα που οι απαντοχές της οικογένειας και της κοινωνίας βρίσκονται σε οριακό σημείο.

Αυτά, σε συνδυασμό με την προώθηση σε όλο το μήκος και πλάτος της δημόσιας διοίκησης απλουστευμένων κι αυτοματοποιημένων διαδικασιών, κανόνων αξιοκρατίας, κινητικότητας, διαφάνειας κι ελέγχου. Έτσι αλλάζει η καθημερινότητα, έτσι θ’ αλλάξει το κράτος. ‘Ετσι δημιουργούνται σταδιακά συνθήκες για ν’ αντιμετωπιστεί η ασφυκτική κοινωνική δυσπραγία, ν’ αντικατασταθεί η απαισιοδοξία από την ελπίδα και την προσμονή, να μεταστραφεί το ζοφερό πολιτικό κλίμα σε όφελος της δημοκρατίας και των θεσμών συμμετοχής. Έτσι μεγεθύνονται τα περιθώρια για να φτουρήσουν, να πιάσουν τόπο, οι θυσίες των νοικοκυριών, της οικογένειας, του καθενός.

Η οικογένεια σ’ όποια μορφή και σ’ όποια εποχή, ήταν, είναι και θα είναι ο πυρήνας κι η ψυχή της εθνικής μας οικονομίας, της χώρας της ίδιας. Η σωτηρία της –όπως λέει κι ο στίχος του γνωστού τραγουδιού– είναι πολύ μεγάλο πράγμα. Ας το ακούσουν όσο είναι καιρός κι όσοι εντός ή εκτός κυβέρνησης αποφασίζουν ερήμην της για λογαριασμό της, πριν «ακούσουν» οσονούπω –όπως έλεγε κάποτε μια άλλη πασίγνωστη «ψυχή»– την ετυμηγορία της.